انواع اوراق اجاره

اوراق اجاره را به دو شيوه، مي‌توان طبقه‌ بنـدي کرد:

طبقه‌بندي اول، براساس نوع قرارداد اجاره است. براساس اين طبقه‌بندي، اوراق اجاره به دو نوع : 

1- اوراق اجاره به شـرط تمليک 

2- اوراق اجاره عـادي تقسيم‌بندي مي‌شوند.

1- اوراق اجاره به شرط تمليک

همانطور که از اسم اين اوراق هم مشخص است، نوع قرارداد در اين اوراق، قرارداد اجاره به شرط تمليک است. اجازه بدهيد برگرديم به مثال شرکت هواپيمايي. اگر به خاطر داشته باشيد، در اين مثال گفتيم که نهاد واسط پس از انتشار و فروش اوراق اجاره، با پول حاصل از آن هواپيماي موردنياز شرکت هواپيمايي را خريده و سپس هواپيما را به اين شرکت اجاره مي‌دهد.

همچنين مبالغ اجاره‌بها را که در واقع سود سرمايه‌گذاران محسوب مي‌شود، در فواصل زماني مشخص از شرکت هواپيمايي دريافت و به سرمايه‌گذاران پرداخت مي‌نمايد. در مثال مذکور، گفتيم که در پايان دوره اجاره، نهاد واسط هواپيما را به قيمت اوليه، به شرکت هواپيمايي فروخته و اصل پول سرمايه‌گذاران را بازمي‌گرداند. معني اجاره به شرط تمليک، دقيقا همين است، زيرا همزمان با انعقاد قرارداد اجاره، شرکت هواپيمايي متعهد مي‌شود که هواپيما را در پايان دوره اجاره، به قيمت مشخص و تعيين‌شده از نهاد واسط خريـداري کند.

به بيان ديگر، هواپيما با اين شرط به شرکت هواپيمايي اجاره داده مي‌شود که پس از پايان دوره اجاره، آن را با قيمت معين، بخرد. اين نوع اوراق اجاره را که براساس قرارداد اجاره به شرط تمليک منعقد مي‌شود، اوراق اجاره به شرط تمليک مي‌گويند. اوراق اجاره‌اي که تاکنون در کشور ما منتشر شده است، همگي از نوع اجاره به شرط تمليک بوده و به همين علت، سرمايه‌گذار از ابتدا مطمئن است که در پايان دوره اجاره، اصل سرمايه خود را دريافت مي‌کند.

2- اوراق اجاره عادي

اگر در مثال شرکت هواپيمايي، از قبل شرط نشده باشد که هواپيما در پايان دوره اجاره، توسط شرکت هواپيمايي خريداري شود، چه اتفاقي مي‌افتاد. در اين صورت، نهاد واسط که وکيل دارندگان اوراق اجاره، به عنوان مالکان هواپيما محسوب مي‌شود، بايد در پايان دوره اجاره هواپيـما را بفروشد و سهم هريک از دارندگان اوراق را به نسبت ميزان سرمايه‌گذاري آنها، پرداخت نمايد. طبيعتا ممکن است هواپيما با قيمتي بالاتر يا پائين‌تر از قيمت اوليه، فروخته شود،

بنابراين، برخلاف اوراق اجاره به شرط تمليک، در اوراق اجاره عادي، تضميني وجود ندارد که در سررسيد اوراق، عين مبلغ سرمايه‌گذاري افراد به آنها پرداخت شود و ممکن است اين مبلغ، بيشتر يا کمتر از مبلغ سرمايه‌گذاري اوليه باشد. پس طبيعتا اوراق اجاره عادي در مقايسه با اوراق اجاره به شرط تمليک، ريسک بيشتري دارد. در ايران، تاکنون اوراق اجاره عادي منتشر نشده و همه اوراق منشر شده، اوراق اجاره به شرط تمليک بوده است.

تقسيم‌بندي دوم اوراق اجاره، تقسيم‌بندي براساس هدف از انتشار اوراق است. براساس اين طبقه‌بندي، اوراق اجاره ممکن است براي يکي از سه هدف زير تقسيم‌بندي شود:

1- اوراق اجاره با هدف تأمين دارايي:

مثالي که درباره شرکت هواپيمايي ذکر کرديم، نمونه مشخصي از اوراق اجاره تأمين دارايي است، زيرا در اين مثال، شرکت هواپيمايي براي افزايش ظرفيت جابجايي مسافر، با کمبود هواپيما مواجه است و براي تأمين هواپيماي موردنظر خود، اقدام به انتشار اوراق اجاره (ازطريق نهاد واسط) مي‌نمايد، به اين ترتيب مي‌تواند بدون نياز به پرداخت مبالغ هنگفت براي خريد هواپيما، به عنوان يک دارايـي، آن را اجاره کند.

2- اوراق اجاره با هدف تأمين نقدينگي:

در مثال قبل، فرض کنيد شرکت هواپيمايي، به اندازه کافي هواپيما براي جابجايي مسافر در اختيار دارد، اما با مشکل کمبود نقدينگي براي ساير فعاليت‌هاي خود مواجه است. براي حل اين مشکل، شرکت هواپيمايي مي‌تواند يک يا چند هواپيماي خود را ازطريق نهاد واسط، به سرمايه‌گذاران (خريداران اوراق اجاره) فروخته و مجددا از آنها اجاره نمايد.

به اين ترتيب، شرکت هواپيمايي مي‌تواند با پولي که از محل فروش هواپيماي خود به خريداران اوراق اجاره بدست مي‌آورد، نقدينگي موردنظر خود را تأمين کند و در عين حال، هواپيما را هم در اختيار داشته باشد، با اين تفاوت که قبلا هواپيما تحت مالکيت شرکت هواپيمايي بوده و الان، هواپيما در اجاره شرکت هواپيمايي است و خريداران اوراق اجاره، مالک آن محسوب مي‌شوند.

3- اوراق اجاره رهنـي:

يکي از انواع قراردادهايي که بانک‌ها و شرکت‌هاي ليزينگ براساس آن به متقاضيان تسهيلات پرداخت مي‌کنند، قرارداد اجاره به شرط تمليک است. براساس اين قرارداد، بانک دارايي موردنظر متقاضي را خريداري کرده و در قالب قرارداد اجاره به شرط تمليک براي دوره مشخص (مثلا 4 ساله)، به وي واگذار مي‌کند.

طبيعتا در طول دوره اجاره، دارايي متعلق به بانک بوده و متقاضي، بايد بابت استفاده از آن به بانک اجاره بپردازد. در پايان دوره اجاره هم متقاضي، با پرداخت مبلغ از پيش تعيين شده به بانک، دارايي را به مالکيت خود در مي‌آورد.

برای مثال

بانک هواپيمايي را در قالب قرارداد اجاره به شرط تمليک چهار ساله/ به يک شرکت هواپيمايي واگذار مي کند. در اين حالت بانک تا پايان دوره اجاره مالک هواپيما بوده و از شرکت هواپيمايي اجاره دريافت مي کند.

حال فرض کنيد پس از دو سال (يعني قبل از موعد سررسيد اجاره)، بانک به منابع مالي نياز پيدا مي کند. در اين صورت بانک به عنوان مالک هواپيما مي تواند هواپيما را به نهاد واسط فروخته و پول موردنياز خود را تأمين کند. طبيعتا نهاد واسط هم براي خريد هواپيما طبق فرآيندي که قبلا توضيح داديم، اوراق اجاره منتشر کرده و با فروش اوراق به سرمايه گذاران، مبلغ مورد نياز براي خريد هواپيما را بدست مي اورد.

به اين ترتيب. مالکيت هواپيما ازطريق نهاد واسط، به خريداران اوراق اجاره منتقل شده و از آن تاريخ به بعد اقساط اجاره بهاي هواپيما نيز به عنوان سود سرمايه گذاري به آنها تعلق خواهد داشت. بانک هم توانسته است منابع مالي موردنياز خود را با فروش هواپيما بدست آورد. به اين نوع اوراق اجاره اوراق اجاره رهني گفته مي شود/ زيرا بانک به عنوان باني انتشار اوراق اجاره، هواپيمايي را که در رهن خود بوده، فروخته و از اين طريق تأمين مالي مي کند. اوراق اجاره رهني عمدتا توسط بانک ها و شرکت هاي ليزينگ منتشر مي شود.

 يادآور مي شوم

که در ايران از بين انواع مختلف اوراق اجاره تاکنون فقط اوراق اجاره به شرط تمليک منتشر شده است. همچنين بايد تأکيد کنم که استفاده از مثال هواپيما صرفا براي توضيح ملموس درباره اوراق اجاره بوده و اين اوراق براي تأمين مالي انواع دارايي هاي سرمايه‌اي/ يعني دارايي‌هايي که عمر بلندمدت دارند مثل قطار، کشتي، ساختمان، خطوط توليد و... استفاده مي شود.